Կումայրի Պատմական Կենտրոնի Զարգացման Ծրագիր
Աղբյուր՝ https://www.construction.am
Ճարտարապետի կարծիք. Սաշուր Քալաշյան
«Կումայրի» արգելոց-թանգարանը ստեղծվեց ՀԽՍՀ Կառավարության 1980 թ. որոշմամբ, Գյումրիի պատմաճարտարապետական ինքնատիպ ժառանգության (մոտ 1200 շինություն) պահպանման նպատակով: 1970-ականների վերջին տարիներին քաղաքը սպառում էր իր վարչական սահմաններում գտնվող կառուցապատումից ազատ հողատարածքները, և կառուցապատումները շարունակելու համար պետք է քանդվեին քաղաքի կենտրոնի պատմական ցածրահարկ կառույցները: Բայց քանդել այդ շենքերը կնշանակեր գյումրեցիներին զրկել պատմական հիշողությունից: Այդ շինություններից յուրաքանչյուրը մի պատմություն էր, հին օրերի քարահունչ վկա:
Երկրաշարժը և դրան հաջորդած տարիները իրենց ավերիչ հետքերը թողեցին այդ շենքերի վրա. անխնամ, ճաքերով, անշուք կցակառույցներով դրանք վերածվեցին հին փայլը կորցրած գեղեցկուհիների: 2017-ին մշակվեց և կյանքի կոչվեց «Կումայրի» պատմական կենտրոնի զարգացման ծրագիրը, սկսվեցին որոշ շենքերի վերանորոգման աշխատանքները: Արդյո՞ք կպահպանվի ու կվերականգնվի հին Գյումրու փայլն ու ոգին. ներկայացնում ենք ՀՀ վաստակավոր ճարտարապետ, 1976-1994 թ. Գյումրու գլխավոր ճարտարապետ Սաշուր Քալաշյանի կարծիքը:
Ճակատագրի բերումով ես եղել եմ «Կումայրի» արգելոց-թանգարանի հիմնադրման գլխավոր դերակատարներից մեկը: 1976 թ. նշանակվեցի Լենինականի գլխավոր ճարտարապետ: Քաղաքաշինական հնգամյա պլանի համաձայն պետք է կոնկրետացվեին ապագա գործարանների, բնակելի ու վարչական շենքերի կառուցման վայրերը: Լենինականի կառուցապատումից ազատ հողատարածքները սահմանափակ էին: Դրանց կառուցապատումը կավարտեինք մոտակա 2-3 տարում: Եվ պլանով նախատեսված կառուցապատումները շարունակելու համար հարկադրված կլինեինք իրացնել և քանդել քաղաքի կենտրոնական հատվածի արժեքավոր հին շենքերը: Ես՝ որպես ճարտարապետ, չէի կարող թույլ տալ այդ՝ պատմամշակութային արժեք ներկայացնող շենքերի քանդումը: Ճիշտ է՝ մշակութային տուրիզմն այդ տարիներին զարգացած չէր, բայց Ռուսաստանի, Վրաստանի և մերձբալթյան որոշ քաղաքներում պատմաճարտարապետական միջավայրի պահպանման քայլեր օրենսդրական մակարդակով արդեն արվել էին: Համախոհ ճարտարապետ գործընկերներիս հետ որոշեցինք ուսումնասիրել նրանց փորձը և օրենսդրորեն ամրագրել նման շենքերի պահպանումը նաև Լենինականում: Անձամբ այցելեցի այդ քաղաքները (Նիժնի Նովգորոդ, Թբիլիսի, Տալլին), ուսումնասիրեցի դրանց օրենսդրական փաստաթղթերի բովանդակությունն ու ուղղվածությունը: Արդյունքում պարզվեց, որ այդ քաղաքներում խնդիրը վերաբերել է մեկ փողոցին կամ թաղամասին, մինչդեռ Լենինականում՝ վարչական տարածքի գրեթե մեկ քառորդին: Մենք որոշեցինք դիմել աննախադեպ քայլի. քաղաքի կառուցապատման պահպանվող հատվածին տալ արգելոց-թանգարանի կարգավիճակ: Ստեղծեցինք հանձնաժողով, մեկ-մեկ հասցեագրեցինք պատմամշակութային արժեք հանդիսացող շենքերն ու շինությունները, ուրվագծեցինք տարածքի այն սահմանները, որից ներս նոր կառուցումներ չպիտի լինեին, նախապատրաստեցինք նաև մեծածավալ ներկայացուցչական ցուցադրանյութ և, ամենակարևորը, կազմեցինք կառավարության որոշման նախագծերի ծավալուն փաթեթ և ներկայացրինք ՀՀ կառավարությանը, որը 1980 թ. հաստատեց «Կումայրի» արգելոց-թանգարանի կազմավորումը: Անշուշտ վճռորոշ էր այն տարիների պետական այրերի անշահախնդիր աջակցությունն ու հայրենանվեր մտածելակերպը: «Կումայրի» արգելոց-թանգարանի մտահղացումը հազիվ թե կյանքի կոչվեր, եթե նախաձեռնությանը նեցուկ չլինեին այն տարիների ՀԿԿ կենտկոմի քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանը, Լենինականի քաղաքային կոմիտեի քարտուղար Ռոբերտ Արզումանյանը, Մինիստրների խորհրդի նախագահ Ալեքսան Կիրակոսյանը, ինչպես նաև պետական լիազոր մարմինների բոլոր ղեկավարները:
Արգելոց-թանգարանի կազմավորմանը զուգընթաց սկիզբ առան վերականգնման ու բարեկարգման լայնածավալ աշխատանքները: Այդ ընթացքի ոգեշունչ լուսաբանումները լրատվամիջոցներում հանգեցրին նրան, որ արգելոց-թանգարանի ստեղծումից 2-3 տարի անց Երևանից, Թբիլիսիից, անգամ Ռուսաստանից ու մերձբալթյան հանրապետություններից, մասնագիտական արշավախմբեր էին այցելում Լենինական, տեսնելու ու հասկանալու համար, թե ինչպես է այդ ամենը մեզ հաջողվում: Եվ միանգամայն օրինաչափ էր, որ կատարված աշխատանքների արդյունքը 1985-ին նշանավորվեց պետական մրցանակով:
Ցավոք 1988-ի երկրաշարժը ու դրան անմիջապես հաջորդած երկրի պետականության քայքայումը կասեցրին ազգանվեր այդ նախաձեռնումների հետագա ընթացքը: Արգելոց-թանգարանը հասկանալի պատճառներով հայտնվեց լքյալ վիճակում. թանգարանի վարչական անձնակազմի հաստիքները կրճատվեցին, նրա տնօրինությանը հանձնված հուշարձան շենքերը սեփականաշնորհվեցին, վնասվածք ստացած շատ շենքեր սկսեցին ավիրվել: Բայց «Կումայրի» արգելոց-թանգարան» հավաքական հասկացությունը, ի պատիվ գյումրեցի նվիրյալների, պահպանեց իր մշակութային ձգողականությունը, որի շնորհիվ որոշ ներդրումային և հատկապես արտերկրներից ֆինանսավորվող գրանտային ծրագրերի շրջանակներում վերջին երկու տասնամյակներում մշակվեցին մի քանի քաղաքաշինական նախագծային փաստաթղթեր, որոնք լայնածավալ ներդրումային միջոցների բացակայության հետևանքով այդպես էլ կյանքի չկոչվեցին: 2017 թ. մեկնարկեց «Կումայրի» պատմական կենտրոնի զարգացման բիզնես ծրագիրը, որը նախաձեռնել է տեղի նախագծային խումբը: Ծրագիրն ընդգրկում է արգելոց-թանգարանի կենտրոնական հատվածի փորձնական մի հատված, որտեղ նախատեսվում է շենքերը վերականգնել որպես հասարակական օբյեկտներ (հյուրանոց, ռեստորան, խանութ և այլն) և բարեկարգել պարագծային փողոցները: Ծրագրի իրականացման համար ստեղծվել է ներդրումային հիմնադրամ, որի ֆինանսավորմամբ սկսվել ու ընթանում են փողոցային ցանցի հիմնանորոգման ու արդիականացման, ինչպես նաև մի քանի պատմական կառույցների վերականգնման ու օգտագործման մեծածավալ շինարարական աշխատանքներ: Բայց խնդիրն ու իմ մտավախությունն այն է, որ հիմնադրամում ներգրավված գործիչներից և ոչ մեկը իրազեկ չէ ու պատկերացում անգամ չունի պատմամշակութային հուշարձանների տնօրինման, առավել ևս վերականգման ու օգտագործման օրենսդրորեն սահմանված կարգ ու կանոնի մասին: Նրանց հետաքրքրությունների շրջանակները սահմանափակված են լոկ իրենց բիզնեսի մաքսիմալ շահավետության երաշխավորմամբ. քանի տուն դարձնել խանութ, քանի հարկ ավելացնել, որ շինությունը դառնա հյուրանոց, ինչպիսի նորարական դիզայն հավելել շինության «հնամաշ» ճակատներին և այլն: Իսկ թե այդ ամենից հետո ինչ կմնա երբեմնի հուշարձանից՝ ամենևին իրենց հոգսը չէ: Եթե այդ ոգով պետք է շարունակվեն վերականգնումները՝ ապա փորձնական այդ թաղամասը կդառնա մշակութային ծաղրանք: Նախաձեռնող խմբի ուժերով թեև մշակվել է փորձնական թաղամասի տարածքի գործառական օգտագործման գոտևորման նախագիծ, սակայն նրանում չկա որևէ հղում գործող օրենսդրական դաշտի պահանջներին: Հետևաբար չկա նաև երաշխիք, որ հուշարձանի նոր սեփականատերը կպահպանի շենքի ճարտարապետական տեսքը: Գործող Օրենքում ամրագրված է, որ հուշարձանը պիտի ունենա անձնագիր. իսկ հուշարձանի սեփականատերը՝ հուշարձանի պահպանման պարտավորագիր. ուր նշվում են շենքի վերանորոգման, վերակառուցման և օգտագործման գործընթացներում սեփականատիրոջ իրավունքներն ու պարտավորությունները: Ըստ այդմ Հիմնադրամը ինքը պիտի կազմեր իր միջոցներով ձեռք բերված շենքերի անձնագրերը և կնքեր պահպանման պարտավորագիր պետական լիազոր մարմնի, այն է՝ ՀՀ մշակույթի նախարարության հետ: Մինչդեռ գնորդն այսօր իր ճաշակով ու հայեցողությամբ է կատարում շինությունում բոլոր կարգի փոփոխումներն ու հավելումները: Այս է ներկայիս իրողությունը որը, ցավոք, ընթանում է պետական լիազոր մարմնի՝ Մշակույթի նախարարության սառնասիրտ լռության պայմաններում, ինչի հետևանքով վիճակը կարգավորելու մեր բոլոր կոչերն ու հորդորները մնում են անարձագանք:
Անշուշտ ինձ համար ամենևին հաճելի չէ այս ամենի բարձրաձայնումը: Գուցե դեռ հնարավոր է ինչ- որ կերպ դուրս գալ անելանելի այս փակուղուց: Իսկ մինչ այդ մեզ այլ բան չի մնում քան ապավինել ու աջակցել Գյումրիի պատվավոր քաղաքացի, ազգությամբ իտալացի Անտոնիո Մոնտալտոյին, ում նվիրական ջանքերով ու սուղ միջոցներով տարիներ շարունակ ու հետևողականորեն գնվում, վերականգնվում ու օրինակելի կարգով օգտագործվում են ուշագրավ պատմաճարտարապետական հուշարձաններ, այդ նույն՝ փորձնական թաղամասի տարածքում:
«Կումայրի» արգելոց-թանգարանը ստեղծվեց ՀԽՍՀ Կառավարության 1980 թ. որոշմամբ, Գյումրիի պատմաճարտարապետական ինքնատիպ ժառանգության (մոտ 1200 շինություն) պահպանման նպատակով: 1970-ականների վերջին տարիներին քաղաքը սպառում էր իր վարչական սահմաններում գտնվող կառուցապատումից ազատ հողատարածքները, և կառուցապատումները շարունակելու համար պետք է քանդվեին քաղաքի կենտրոնի պատմական ցածրահարկ կառույցները: Բայց քանդել այդ շենքերը կնշանակեր գյումրեցիներին զրկել պատմական հիշողությունից: Այդ շինություններից յուրաքանչյուրը մի պատմություն էր, հին օրերի քարահունչ վկա:
Երկրաշարժը և դրան հաջորդած տարիները իրենց ավերիչ հետքերը թողեցին այդ շենքերի վրա. անխնամ, ճաքերով, անշուք կցակառույցներով դրանք վերածվեցին հին փայլը կորցրած գեղեցկուհիների: 2017-ին մշակվեց և կյանքի կոչվեց «Կումայրի» պատմական կենտրոնի զարգացման ծրագիրը, սկսվեցին որոշ շենքերի վերանորոգման աշխատանքները: Արդյո՞ք կպահպանվի ու կվերականգնվի հին Գյումրու փայլն ու ոգին. ներկայացնում ենք ՀՀ վաստակավոր ճարտարապետ, 1976-1994 թ. Գյումրու գլխավոր ճարտարապետ Սաշուր Քալաշյանի կարծիքը:
Ճակատագրի բերումով ես եղել եմ «Կումայրի» արգելոց-թանգարանի հիմնադրման գլխավոր դերակատարներից մեկը: 1976 թ. նշանակվեցի Լենինականի գլխավոր ճարտարապետ: Քաղաքաշինական հնգամյա պլանի համաձայն պետք է կոնկրետացվեին ապագա գործարանների, բնակելի ու վարչական շենքերի կառուցման վայրերը: Լենինականի կառուցապատումից ազատ հողատարածքները սահմանափակ էին: Դրանց կառուցապատումը կավարտեինք մոտակա 2-3 տարում: Եվ պլանով նախատեսված կառուցապատումները շարունակելու համար հարկադրված կլինեինք իրացնել և քանդել քաղաքի կենտրոնական հատվածի արժեքավոր հին շենքերը: Ես՝ որպես ճարտարապետ, չէի կարող թույլ տալ այդ՝ պատմամշակութային արժեք ներկայացնող շենքերի քանդումը: Ճիշտ է՝ մշակութային տուրիզմն այդ տարիներին զարգացած չէր, բայց Ռուսաստանի, Վրաստանի և մերձբալթյան որոշ քաղաքներում պատմաճարտարապետական միջավայրի պահպանման քայլեր օրենսդրական մակարդակով արդեն արվել էին: Համախոհ ճարտարապետ գործընկերներիս հետ որոշեցինք ուսումնասիրել նրանց փորձը և օրենսդրորեն ամրագրել նման շենքերի պահպանումը նաև Լենինականում: Անձամբ այցելեցի այդ քաղաքները (Նիժնի Նովգորոդ, Թբիլիսի, Տալլին), ուսումնասիրեցի դրանց օրենսդրական փաստաթղթերի բովանդակությունն ու ուղղվածությունը: Արդյունքում պարզվեց, որ այդ քաղաքներում խնդիրը վերաբերել է մեկ փողոցին կամ թաղամասին, մինչդեռ Լենինականում՝ վարչական տարածքի գրեթե մեկ քառորդին: Մենք որոշեցինք դիմել աննախադեպ քայլի. քաղաքի կառուցապատման պահպանվող հատվածին տալ արգելոց-թանգարանի կարգավիճակ: Ստեղծեցինք հանձնաժողով, մեկ-մեկ հասցեագրեցինք պատմամշակութային արժեք հանդիսացող շենքերն ու շինությունները, ուրվագծեցինք տարածքի այն սահմանները, որից ներս նոր կառուցումներ չպիտի լինեին, նախապատրաստեցինք նաև մեծածավալ ներկայացուցչական ցուցադրանյութ և, ամենակարևորը, կազմեցինք կառավարության որոշման նախագծերի ծավալուն փաթեթ և ներկայացրինք ՀՀ կառավարությանը, որը 1980 թ. հաստատեց «Կումայրի» արգելոց-թանգարանի կազմավորումը: Անշուշտ վճռորոշ էր այն տարիների պետական այրերի անշահախնդիր աջակցությունն ու հայրենանվեր մտածելակերպը: «Կումայրի» արգելոց-թանգարանի մտահղացումը հազիվ թե կյանքի կոչվեր, եթե նախաձեռնությանը նեցուկ չլինեին այն տարիների ՀԿԿ կենտկոմի քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանը, Լենինականի քաղաքային կոմիտեի քարտուղար Ռոբերտ Արզումանյանը, Մինիստրների խորհրդի նախագահ Ալեքսան Կիրակոսյանը, ինչպես նաև պետական լիազոր մարմինների բոլոր ղեկավարները:
Արգելոց-թանգարանի կազմավորմանը զուգընթաց սկիզբ առան վերականգնման ու բարեկարգման լայնածավալ աշխատանքները: Այդ ընթացքի ոգեշունչ լուսաբանումները լրատվամիջոցներում հանգեցրին նրան, որ արգելոց-թանգարանի ստեղծումից 2-3 տարի անց Երևանից, Թբիլիսիից, անգամ Ռուսաստանից ու մերձբալթյան հանրապետություններից, մասնագիտական արշավախմբեր էին այցելում Լենինական, տեսնելու ու հասկանալու համար, թե ինչպես է այդ ամենը մեզ հաջողվում: Եվ միանգամայն օրինաչափ էր, որ կատարված աշխատանքների արդյունքը 1985-ին նշանավորվեց պետական մրցանակով:
Ցավոք 1988-ի երկրաշարժը ու դրան անմիջապես հաջորդած երկրի պետականության քայքայումը կասեցրին ազգանվեր այդ նախաձեռնումների հետագա ընթացքը: Արգելոց-թանգարանը հասկանալի պատճառներով հայտնվեց լքյալ վիճակում. թանգարանի վարչական անձնակազմի հաստիքները կրճատվեցին, նրա տնօրինությանը հանձնված հուշարձան շենքերը սեփականաշնորհվեցին, վնասվածք ստացած շատ շենքեր սկսեցին ավիրվել: Բայց «Կումայրի» արգելոց-թանգարան» հավաքական հասկացությունը, ի պատիվ գյումրեցի նվիրյալների, պահպանեց իր մշակութային ձգողականությունը, որի շնորհիվ որոշ ներդրումային և հատկապես արտերկրներից ֆինանսավորվող գրանտային ծրագրերի շրջանակներում վերջին երկու տասնամյակներում մշակվեցին մի քանի քաղաքաշինական նախագծային փաստաթղթեր, որոնք լայնածավալ ներդրումային միջոցների բացակայության հետևանքով այդպես էլ կյանքի չկոչվեցին: 2017 թ. մեկնարկեց «Կումայրի» պատմական կենտրոնի զարգացման բիզնես ծրագիրը, որը նախաձեռնել է տեղի նախագծային խումբը: Ծրագիրն ընդգրկում է արգելոց-թանգարանի կենտրոնական հատվածի փորձնական մի հատված, որտեղ նախատեսվում է շենքերը վերականգնել որպես հասարակական օբյեկտներ (հյուրանոց, ռեստորան, խանութ և այլն) և բարեկարգել պարագծային փողոցները: Ծրագրի իրականացման համար ստեղծվել է ներդրումային հիմնադրամ, որի ֆինանսավորմամբ սկսվել ու ընթանում են փողոցային ցանցի հիմնանորոգման ու արդիականացման, ինչպես նաև մի քանի պատմական կառույցների վերականգնման ու օգտագործման մեծածավալ շինարարական աշխատանքներ: Բայց խնդիրն ու իմ մտավախությունն այն է, որ հիմնադրամում ներգրավված գործիչներից և ոչ մեկը իրազեկ չէ ու պատկերացում անգամ չունի պատմամշակութային հուշարձանների տնօրինման, առավել ևս վերականգման ու օգտագործման օրենսդրորեն սահմանված կարգ ու կանոնի մասին: Նրանց հետաքրքրությունների շրջանակները սահմանափակված են լոկ իրենց բիզնեսի մաքսիմալ շահավետության երաշխավորմամբ. քանի տուն դարձնել խանութ, քանի հարկ ավելացնել, որ շինությունը դառնա հյուրանոց, ինչպիսի նորարական դիզայն հավելել շինության «հնամաշ» ճակատներին և այլն: Իսկ թե այդ ամենից հետո ինչ կմնա երբեմնի հուշարձանից՝ ամենևին իրենց հոգսը չէ: Եթե այդ ոգով պետք է շարունակվեն վերականգնումները՝ ապա փորձնական այդ թաղամասը կդառնա մշակութային ծաղրանք: Նախաձեռնող խմբի ուժերով թեև մշակվել է փորձնական թաղամասի տարածքի գործառական օգտագործման գոտևորման նախագիծ, սակայն նրանում չկա որևէ հղում գործող օրենսդրական դաշտի պահանջներին: Հետևաբար չկա նաև երաշխիք, որ հուշարձանի նոր սեփականատերը կպահպանի շենքի ճարտարապետական տեսքը: Գործող Օրենքում ամրագրված է, որ հուշարձանը պիտի ունենա անձնագիր. իսկ հուշարձանի սեփականատերը՝ հուշարձանի պահպանման պարտավորագիր. ուր նշվում են շենքի վերանորոգման, վերակառուցման և օգտագործման գործընթացներում սեփականատիրոջ իրավունքներն ու պարտավորությունները: Ըստ այդմ Հիմնադրամը ինքը պիտի կազմեր իր միջոցներով ձեռք բերված շենքերի անձնագրերը և կնքեր պահպանման պարտավորագիր պետական լիազոր մարմնի, այն է՝ ՀՀ մշակույթի նախարարության հետ: Մինչդեռ գնորդն այսօր իր ճաշակով ու հայեցողությամբ է կատարում շինությունում բոլոր կարգի փոփոխումներն ու հավելումները: Այս է ներկայիս իրողությունը որը, ցավոք, ընթանում է պետական լիազոր մարմնի՝ Մշակույթի նախարարության սառնասիրտ լռության պայմաններում, ինչի հետևանքով վիճակը կարգավորելու մեր բոլոր կոչերն ու հորդորները մնում են անարձագանք:
Անշուշտ ինձ համար ամենևին հաճելի չէ այս ամենի բարձրաձայնումը: Գուցե դեռ հնարավոր է ինչ- որ կերպ դուրս գալ անելանելի այս փակուղուց: Իսկ մինչ այդ մեզ այլ բան չի մնում քան ապավինել ու աջակցել Գյումրիի պատվավոր քաղաքացի, ազգությամբ իտալացի Անտոնիո Մոնտալտոյին, ում նվիրական ջանքերով ու սուղ միջոցներով տարիներ շարունակ ու հետևողականորեն գնվում, վերականգնվում ու օրինակելի կարգով օգտագործվում են ուշագրավ պատմաճարտարապետական հուշարձաններ, այդ նույն՝ փորձնական թաղամասի տարածքում:
