Հայաստանը, չնայած իր փոքր տարածքին, ունի մոտ 26.000 պատմամշակութային հուշարձաններ, այսինքն՝ մեր հայրենիքի գրեթե յուրաքանչյուր 1քկմ-ի վրա մի պատմական հուշարձան կա։ Սա զբոսաշրջության զարգացման մեծ հնարավորություններ է ստեղծում։ Բայց մենք չենք օգտվում այդ հնարավորությունից լիարժեք, որովհետև այդ ժառանգության մոտ 80%-ը շարունակում է մնալ անմխիթար վիճակում՝ կիսաքանդ ու խոնարհված։ Ինչ էլ որ վերականգնվում է, հիմնականում մասնավոր ներդրումների արդյունքում ու մեծամասամբ եկեղեցիներ, աշխարհիկ կառույցները՝ ամրոցներ, քարավանատներ և այլն, գրեթե չեն վերականգնվում։ Բայց երբեմն լինում են հետաքրքիր բացառություններ, ինչպես՝ Զարնի-Պարնի քարայր-ամրոցային համալիրի դեպքում։

Զարնի Պարնի. վերականգնում, որն անհավանական էր թվում

10 –րդ դարի Զարնի-Պարնի քարայր-ամրոցը վաղուց վայր էր դրել զենքերը՝ հանձնվել ժամանակի ավերիչ ուժին։ Հուշարձան տանող ճանապարհը գրեթե անմատչելի էր մարդու համար, տարածքը լցվել էր հողով ու գոմաղբով, ծածկվել խիտ բուսածածկույթով։ Ու այս ինքնատիպ քարայր-ամրոցը կմնար Հայաստանի պատմամշակութային հուշարձաններում հիշատակվող զուտ հերթական անուն, եթե բարերար Ռուբեն Մեսրոբյանը չորոշեր այն վերականգնել։ Ստեփան Նալբանդյանը եղել է հուշարձանը վերականգնող-նախագծող ճարտարապետների խմբի ղեկավարը. «Ուրախ եմ, որ առիթ ունեցա Զարեհ իշխանի ամրոցի վերականգնմանը մասնակցել։ Ճիշտ է՝ սկզբում, տեսնելով տարածքի վիճակը, մի տեսակ անհավանական էինք համարում ծրագրի իրագործումը, բայց համառ աշխատանքի արդյունքները գերազանցեցին բոլոր սպասումները»։ Բարձիթողի պատմամշակութային հուշարձանում մասնագետները շատ անելիք ունեին։ Այստեղ ուսումնասիրություններ են կատարել հնագետները, երկրաբանները, սեյսմոլոգները, կատարվել են քարաթափումներ՝ այցելուների անվտանգության համար, ու բոլոր ուսումնասիրությունների հիման վրա էլ կազմվել է ճարտարապետական նախագիծն ու սկսել վերականգնումը։ Այսօր ներքևի առաջին քարայր-ամրոցը՝ Զարնին, որը 605 քմ է, լրիվ վերականգնվել է, այն իր բարեկարգ շրջապատի հետ ստեղծել է բնությանը համահունչ մի պատմամշակութային ուրույն միջավայր, որն արդեն սիրվել է մեր հայրենակիցների ու զբոսաշրջիկների կողմից։ Քարայրում գործում է թանգարան, որտեղ ցուցադրվում են Լոռվա հին կենցաղը ներկայացնող իրեր՝ Ռ. Մեսրոբյանի անձնական հավաքածուից, այցելուները նաև կարող են խմել ավազանների մեջ հավաքվող ժայռից կաթացող մաքուր ջրերից, նոր կառուցված աստիճաններով բարձրանալ վերին քարայր-ամրոց՝ Պարնի։

Զարնի-Պարնին իր տեղադրությամբ տուրիստական հիմնական ուղղությունների վրա է գտնվում. տարածքի հայտնի տեսարժան վայրերն են Սանահինի, Հաղպատի վանքերը, ու հենց Հաղպատ գյուղ տանող ճանապարհից մոտ 1 կմ հեռու էլ գտնվում է քարայր-ամրոցը։ Ամրոցն իր հաջող տեղադրությամբ և իհարկե ճիշտ ու համահունչ վերականգնման շնորհիվ արդեն լայն ճանաչում ունի զբոսաշրջային տիրույթում։ Սա հաջող փորձ է, որը պետք է աշխարհիկ պատմամշակութային հուշարձանների նման վերականգնման ու նորօրյա կիրառման օրինակ դառնա։ Ստեփան Նալբանդյանը նշում է, որ այդպիսի հաջող փորձեր աշխարհում շատ կան. «Մենք ունենք էլի նման կոթողներ որ կարող են այսպես օգտագործվել, ցավում եմ, որ դեռ չեն փորձում։ Այնինչ պատմական հուշարձանը չխաթարելով ժամանակակից կյանքի հետ այն համադրելու փորձեր արվել են եվրոպական շատ քաղաքներում։ Ֆրանսիա, Իսպանիա, Հունաստան. այս երկրները տուրիզմով են ապրում հենց նման լուծումների շնորհիվ։ Մենք ևս պատմամշակությաին հուշարձաններին հին ձևի մեջ նոր կյանք ու կիրառություն պիտի հաղորդենք։ Զբոսաշրջիկը երանի կտա, որ կարողանա, օրինակ, Բջնիի ամրոցում նստի,սուրճ խմի հանգստանա ու զմայլվի շրջապատով։ Պետք է թույլ տալ, խրախուսել նման նախագծերի իրականացումը»։

Բարձրացող խոնարհված եկեղեցիներ

Զարնի-Պարնին վերականգնող ճարտարապետների պրակտիկայում եղած հազվադեպ աշխարհիկ կառույցներից է։ Մեր պատմամշակութային ժառանգության մեծ մասը եկեղեցիներ են ու հենց դրանք էլ ավելի հաճախ վերականգնվում են։ Ստեփան Նալբանդյանը Պատմական հուշարձանների ճարտարապետների հայկական ասոցիացիայի փոխնախագահն է, «Երկիր և մշակույթ» միջազգային բարեգործական կազմակերպության հայկական մասնաճյուղի տնօրեն։ Այս երկու կազմակերպությունների շրջանակում ամեն տարի իրականացվում են բազմաթիվ վերականգնումներ ու հիմնականում եկեղեցիներ։ Այս տարի սկսելու են Սյունիքի մարզում Գորիսի Վերիշեն գյուղի 5-րդ դարի Ս Հռիփսիմե միանավ բազիլիկ եկեղեցու, Լեռնաձորի Ս Աստվածածին (17-րդ դ.), Սրաշենի Ս. Հռիփսիմե (17-րդ դ.), Արագածոտնի մարզում Միրաքի 5-րդ դարի ավերակ եկեղեցիների վերականգնման աշխատանքները։ Արդեն վերաօծվել ու հավատացյալներին ընդունում է Մեղրու Սուրբ Հովհաննես վանական համալիրը. «Այս եկեղեցիները վերականգնվում են համայնքների միջոցներով, որովհետև տեղի բնակիչներն ունեն դրանց կարիքը,-ասում է ՍտեփանՆալբանդյանը։-Հայաստանի գրեթե բոլոր համայնքներում կան խոնարհված եկեղեցիներ։ Լավ է ու ճիշտ դրանք վերականգնելը, որովհետև անգամ նոր եկեղեցու առկայության դեպքում, մարդիկ միևնույնն է հին քարի մոտ են գնում մոմ վառելու»։

Այս տարի վերջապես սկսվել են նաև Սանահին վանական համալիրի վերականգնման ու բարեկարգման աշխատանքները, որոնց անհրաժեշտության մասին բազմիցս բաձրաձայնվել է մամուլում։ Պետական ծրագրով ԱՄՆ դեսպանատան ու Պատմական հուշարձանների ճարտարապետների հայկական ասոցիացիայի հետ կիրականացվի նաև գլխավոր եկեղեցուց դեպի արևելք գտնվող Ս. Հարություն և Ս. Հակոբ փոքր եկեղեցիների վերականգնումը։

Արդեն 8 տարի է ընթանում են նաև Տանձափարախ անապատական-վանական համալիրի վերականգնման աշխատանքները, որոնք իրականացվում են «Երկիր և մշակույթ» կազմակերպության բարերարների ու կամավորների աջակցությամբ։ Անապատը գտնվում է Կապանի Բեխ թաղամասից 5,5 կմ հեռու։ Դեպի անապատ ոտքի ճանապարհն ամեն տարի հուլիսին ակտիվանում է. 20 օրով գալիս են տարբեր երկրներից՝ ԱՄՆ, Ֆրանսիա, Ռուսաստան, կամավորներ, որոնք ճարտարապետների ու հնագետների հետ մաքրում են վանք գրոհած բուսածածկույթը, օգնում պեղումների, քանդվող պատերի ամրակայման աշխատանքներում. «Մեր նպատակը Տանձափարախի անապատը ամբողջական վերականգնելը չէ, իմաստ էլ չկա. վերականգնումը պետք է իմաստ ու նպատակ ունենա, -ասում է վերականգնող ճարտարապետ Ստեփան Նալբանդյանը։- Եթե վերականգնենք ու չգործի, նորից մնալով բնակավայրից հեռու, առանց մարդու խնամքի, նույնն վիճակին է վերադառնալու։ Մեր նպատակն է այնպես անել որ Տանձափարախը հասնի հաջորդ սերունդներին, չկործանվի, որովհետև անտառը գրոհում ու ոչնչացնում է ամեն ինչ։ Մենք Տանձափարախը մեր մեջ անվանում ենք Հայաստանի Անգկորը. ծառերի մեջ խեղդված։ Անտառը գրավել էր վանքը, ու մեր գերխնդիրը պատմական հուշարձանը ծառերից ազատելն էր. հսկայական ծառեր տանիքների վրա, ու աննկարագրելի է՝ ոնց է շենքը պահել այն։ Անգամ կան շինություններ, որոնք այնքան են սրտաճել ծառի հետ, որ անհնար էլ է ազատել»։

Տանձափարախը անհիշելի ժամանակներից եղել է սրբատեղի։ Դրա ակնառու վկաները պատերի մեջ խառը շարված քարերն են, որոնց մի մասն անգամ թվագրվում է մինչքրիստոնեական շրջանին, նաև կան վաղ քրիստոնեական շրջանի, 7-9-րդ դարերի ու ավելի ուշ շրջանի քարեր։ Սա վկայում է, որ Տանձափարախը ժամանակ առ ժամանակ քանդվել ու վերաշինվել է։ Վերջին անգամ այն վերաշինվել է 17-րդ դարում, երբ Արիստակես անունով մի հոգևորական Տաթևի վանքից իր հոգևորականներով տեղափոխվել է Տանձափարախ։ Կամավորների ջանքերով այժմ ամբողջությամբ վերականգնվել է վանական համալիրի պարսպից դուրս գտնվող մատուռը և վանքի սեղանատունը։ Սեղանատանը վերականգնողները պահպանել են հին կոլորիտն ու միջավայրը՝ նպատակ ունենալով այն դարձնել Տանձափարախ այցելող զբոսաշրջիկների և ուխտավորների համար հանգիստ առնելու կացարան։ Իսկ Տանձափարախը այցելուների պակաս երբեք չի ունեցել անգամ այդպես ավերված վիճակում. «Պատահական չէ, որ ամեն ավերումից հետո, այն այստեղ է ձգել հոգևորականներին ու վանքը կրկին վերաշինվել է։ Այստեղ հզոր էներգետիկ հաղորդակցական դաշտ կա, որի դրական ազդեցությունը մենք ինքներս ենք զգում, այնտեղ լինելիս. ինքնազգացողության լավացում, առողջական խնդիրների նահանջ։ Մենք անգամ կատակում ենք, թե Տանձափարախը վիրուս ունի, ով մեկ անգամ լինում է այստեղ, վարակվում է, ու ցանկանում վերադառնալ կրկին ու կրկին»։ Ստեփան Նալբանդյանը ցավով է նշում, որ պետական ծրագրով վերականգնումներ շատ քիչ են արվում, այն էլ ինչ արվում է, հաճախ անորակ ու հին նյութին ու ճարտարապետությանն անհարիր է լինում։ Այնինչ այս հուշարձաններն են մեր այցեքարտը համաշխարհային զբոսաշրջությունում ու դրանց գրագետ ու ճիշտ վերականգնում է ոլորտի զարգացման գրավականներից մեկը։