Կփրկվի՞ Երերույքը Փլուզումից Թե՞ Ոչ
Աղբյուր՝ http://www.construction.am
Եթե ԿԳՄՍՆ-ն ֆինանսներ հատկացնի, ապա Երերույքի տաճարը կամրակայվի՝ պատմամշակութային արժեքը կպահպանվի։ Հնագույն Անի մայրաքաղաքից 5 կմ հեռու Ախուրյանի կիրճի ձախ ափին, Շիրակի մարզի Անիպեմզայի համայնքում գտնվող 4-6-րդ դդ կառուցված Երերույքի կիսավեր տաճարը կարող է ամրակայվել և պահպանել իր այսօրվա տեսքը, եթե իհարկե դրա համար միջոցներ հատկացվեն: Այն հսկա բազիլիկ է՝ կառուցված աստիճանաձև հիմքի վրա: 2016թ-ի մարտի 16-ին Երերույք հնագիտական հուշարձանը և Անիպեմզա գյուղն ընդգրկվել են 2015թ-ի Եվրոպայի «7 առավել վտանգված հուշարձանների» ցանկում: Մոտ մեկ ամիս առաջ ԿԳՄՍՆ-ի և Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանի միջև կնքված պայմանագրի շրջանակներում մշակվել է Երերույքի տաճարի և փոքր դամբարանի թաղերի ամրակայման, Անիպեմզայի մշակույթի տան վերականգնման և փոքրիկ թանգարանի ստեղծման նախագծային աշխատանքների փաթեթը։ Ի՞նչ է նախատեսվում նախագծով և պեղումների ընթաքում ի՞նչ է հայտնաբերվել, այս մասին զրուցեցինք ՃՇՀԱՀ-ի ամբիոնի վարիչ, ճարտարապետության թեկնածու, դոցենտ, Հայաստանի ինժեներական ակադեմիայի ակադեմիական խորհրդական, պրոֆեսոր Էմմա Հարությունյանի հետ։
- Երերույքի տաճարի տարածքում կատարված բազմաթիվ պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են վաղ քրիստոնեական դամբարաններ ու քարանձավներ: Պեղումների ժամանակ տարածքում հայտնաբերվել են բազմաթիվ նորածինների գերեզմաններ: Հնագետ Պատրիկ Տոնապետյանը 2011թ-ի պեղումներից հետո կարծիք է հայտնել, որ դա կապ ունի տաճարի բնույթի հետ: Քանի որ այն նվիրված է եղել սուրբ Հովհաննես Մկրտչին, որ Հիսուսի մկրտիչն է եղել, ապա մարդկանց պատկերացումներում նա թույլատրել է թաղել այստեղ դեռևս չմկրտված մանուկներին: Ինչ վերաբերվում է նախագծային աշխատանքներին, ապա այն իրականացրել ենք մեր մշտական գործընկերներ Միլանի Պոլիտեխնիկի, «Հայ մշակույթի ուսումնասիրման ու վավերագրման կենտրոնի» (Իտալիա) և «ՌՈՔԵՄՓ» մշակութային ժառանգության տարածաշրջանային կենտրոնի (Իտալիա/Հայաստան) համապատասխան մասնագետների հետ:
- Ի՞նչ մեթոդաբանությամբ է վերականգնման նախագիծն իրականացվել։
- Նախագծով փորձել ենք մեկտեղել հուշարձանների վերակագնման խորհրդային դպրոցից ժառանգած գիտելիքները և միջազգային լավագույն փորձը: Կարելի է ասել, որ մեզանում համատեղ աշխատանքի այս մեթոդաբանությամբ դեռ աշխատանք չկար արված: Ի դեպ ընդգծեմ, որ նախագծի վրա աշխատել են վաստակաշատ հնագետ Պատրիկ Տոնապետյանը, ով Երերույքում երկարամյա պեղումներ է իրակացրել ինչպես նաև ճարտարապետներ Գայանե Կազնատին, Նանար Քալանթարյանը, ճարտարագետ Լորենցա Պետրինին, ես՝ որպես ծրագրի համակարգող և այլոք: Երերույքի տաճարի և փոքր դամբարանի թաղերի ամրակայման նախագծի մշակման ընթացքում առաջնորդվել ենք Երերույքի տաճարի տարածքում նախկինում իրականացված գիտական և գործնական փորձից, մասնավորապես՝ Ալեքսանդր Սահինյանի, Ֆելիքս Տեր-Մարտիրոսովի, Հովհաննես Սանամյանի, Վահագն Գրիգորյանի, Ալպագո Նովելլոյի, Մարկո Լոկատելիի և այլ երախտավորների կողմից կատարած հետազոտություններով և չափագրություններով: Նախագիծն իրականցվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի սահմանված միջազգային ստանդարտներին համապատասխան:
- Տիկին Հարությունյան ինչո՞վ է առանձնահատուկ այս կառույցը ճարտարապետաշինարարական տեսանկյունից։
- Նախկինում կատարված պեղումների արդյունքներն ուսումնասիրելիս ինձ ոչ միայն զարմացրեց, այլև հիացրեց այն փաստը, որ հսկա տաճարը գրեթե հիմք չունի, կառուցված է իրար վրա դարսված երկու շարք փոքրաչափ քարերի վրա։ Սա վերլուծության համար լավ նյութ է: Բացի դրանից, այստեղ խաբուսիկ ևս մի բան կա. տաճարի գետնախարիսխի աստիճանները, որոնք առավելապես հեթանոսական տաճարներին են բնորոշ, ինչպիսին, օրինակ, Գառնու տաճարն է, այստեղ պատվանդան չեն հանդիսանում, այլ կառուցվել են թերևս տաճարին ավելի հանդիսավորություն և վեհություն հաղորդելու համար։ Նմանատիպ գետնախարիսխ ունեցել է նաև Երերույքի հետ ժամանակագրորեն ավելի հարազատ Տեկորի տաճարը։ Երերույքի համակառույցը դեռևս մնում է եզակի և առեղծվածային, ոչ միայն տաճարի հսկա մասշտաբայնությամբ և ծավալատարածական լուծումներով, այլև շրջակայքում բացահայտված կառուցվածքների իրական բովանդակությամբ և նշանակությամբ։
- Ուսումնասիրությունների արդյունքում ի՞նչ պարզվեց՝ տաճարը հեթանոսակա՞ն թե՞ քրիստոնեական ժամանակաշրջանի շինություն է։
- Մենք 4-րդ դարից սկսած ունենք քրիստոնեական եկեղեցիներ, բայց Երերույքի բազիլիկը ներկայացնող այս ճարտարապետությունը մեզ մոտ այդքան տարածված չի եղել: Մեկ այլ կարծիք է եղել, որ այն նախկինում հեթանոսական տաճար է եղել: Պատրիկ Տոնապետյանը պատմում է, որ հատկապես տեղացիները շատ ցանկանում էին, որ հեթանոսական հետքեր գտնվեն տարածքից, նույնիսկ՝ պեղումների ժամանակ հետաքրքրությամբ նայել են՝ ինչ կգտնեն, սակայն հեթանոսական տաճարին բնորոշ բացարձակապես ոչ մի բան չի գտնվել: Տաճարի շուրջ գտնված պատվանդանների վրա անգամ խաչքարեր են եղել, որոնք քրիստոնության հետքեր են: Սակայն պետք է նշեմ, որ Երերույքի առեղծվածը մինչև վերջ դեռևս բացահայտված չէ։
- Նախագծով ի՞նչ է նախատեսվում անել, և արդյո՞ք վերականգնվելու է տաճարի ամբողջական տեսքը։
- Երերույքի տաճարը հիմա շատ վտանգավոր վիճակում է, կարելի է ասել՝ փլուզման եզրին է, որովհետև տարիներին զուգահեռ տաճարը որոշակի փոփոխությունների է ենթարկվել, ընկել են պատերի վերին հատվածի քարերը: Ըստ նախագծի իրականացվելու է տաճարի ամրակայման, դամբարանի թաղերի ամրակայման և մասնակի վերականգնման, Անիպեմզա գյուղում գտնվող մշակույթի տան նորոգման և թանգարանի ստեղծման նախագծերը: Մենք չունենք հստակ տեղեկություն և փաստեր, թե ի սկզբանե ինչպիսին է եղել Երերույքի տաճարը, այդ պատճառով առաջարկվել է միայն ամրակայման աշխատանքներ կատարել, ոչ մի գեղարվեստական փոփոխություններ չենք նախատեսել տաճարի հետ: Բացի դրանից, այն մեզ համար կարծես հենց այդ տեսքով ինչ-որ առեղծվածային ու խորհրդանշական ուրվագիծ ունի։
Սեյսմիկ հաշվարկը ցույց է տվել, որ ամենավտանգավոր հատվածը, որը հիմա էլ փլուզման եզրին է, տաճարի հարավարևմտյան հատվածներն են: Քարերի կարանների մեջ հատուկ շաղախով սրսկումներ կարվեն, որ քարերը լավ ամրանան, նաև շատ փոքր չափով պետք է նոր քարերով լրացում լինի, որպեսզի ամրություն հաղորդվի տաճարի այդ հատվածին, բազալտե ամրաններով պատերը ձգելու հատուկ միջոցառումներ պետք է արվեն: Երերույքում երկհարկանի ավանդատներ ունենք. երկրորդ հարկի ծածկը հիմնականում բաց է, նույնիսկ առաջին հարկի թաղերը բացվածքներ ունեն: Այստեղից ջուրը թափանցում է ներս և գնում, լցվում է ավանդատների հիմքերի տակ: Նախագծով նախատեսվում է փոքրիկ ջրահեռացման համակարգ տեղադրել:
- Դամբարանում ին՞չ աշխատանքներ են նախատեսվում իրականացնել։
- Նախ պետք է ասեմ, որ դամբարանի շուրջ տարբեր վարկածներ կային, քանի որ այն մասամբ թաղված է ձորակի մեջ և համարյա զուրկ է բացվածքներից՝ ենթադրություններ կային, որ դա եղել է ջրամբար: Հավանաբար, այն իրոք ունեցել է այդ գործառույթը, ըստ երևույթին՝ ուշ շրջանում, քանի որ արևմտյան և արևելյան պատերի մեջ բացված փոքր լուսամուտների ստորին եզրը ցույց է տալիս պարանի հարումից առաջացած մաշվածության նշաններ: Սակայն շինության ներքին երեսապատման վրա ջրակայուն ծեփի որևէ հետքի բացակայությունը կարծես բացառում է ջրամբարի հիմնական ու տևական գործառույթը: Փոխարենը ճշմարտանման է թվում դամբարանի գործառույթի վարկածը։ Նախագծով նախատեսում ենք դամբարանում ամրակայել թաղերը, ավելացնել ծածկասալեր, որպեսզի պեղումներից, արտաքին ազդեցություններից զերծ մնա: Ներսում փայտե աստիճաններ կդրվեն, որպեսզի այցելուներն այդ փոքրիկ տարածքը հեշտությամբ կարողանան մտնել և տեսնել։
- Անիպեմզայում՝ նախագծով մշակույթի տունը նո՞ր է կառուցվելու թե՞ դա ևս պատմամշակույթային կառույց է, որը պետք է վերականգնվի։
- Երերույքին մոտ գտնվող բնակավայրում՝ Անիպեմզայում, չգործող փոքրիկ մշակույթի տուն կա, նախագծել ենք այդ շենքի վերանորոգումը, որպեսզի ստեղծվի մի թանգարան, որտեղ Երերույքի ամենազարդաքանդակված և արժեքավոր բեկորները կցուցադրվեն: Այդպիսով՝ նաև ներկայում տաճարի շուրջը սփռված բեկորները կպաշտպանենք հողմահարումից և հետագա քայքայումներից։ Ցավոք, Երերույք շատ քիչ են այցելում։ Եթե նախագիծը իրականացվի, ապա այն կնպաստի զբոսաշրջության զարգացմանը։ Երերույք այցելողները կայցելեն նաև Անիպեմզա, կտեսնեն աշխարհից մոռացված այդ չքնաղ գյուղաքաղաքը, ավելի լավ կծանոթան Երերույքի պատմությանն ու մեր մշակույթին: Անիպեմզան շատ գեղեցիկ, լավ պահպանված, 1926թ․ հիմնադրված բանավան է, որից կարելի է լիարժեք պատկերացում կազմել 1920-30-ականների կոմպլեքսային կառուցապատման մասին: Երևի բացառիկ դեպք է, որ ամբողջ փողոցները բազալտե սալարկում ունեն, և այդպես էլ մնացել են: Այն կառուցվել է քարհանքի բանվորների համար և խորհրդային տարիներին փակ տարածք է համարվել, որովհետև սահմանամերձ է եղել: Մարդիկ եկել են, կանգնել այդտեղ ու գոնե Ախուրյանի այս ափից նայել Անիին:
- Երերույքի տաճարի տարածքում կատարված բազմաթիվ պեղումների արդյունքում հայտնաբերվել են վաղ քրիստոնեական դամբարաններ ու քարանձավներ: Պեղումների ժամանակ տարածքում հայտնաբերվել են բազմաթիվ նորածինների գերեզմաններ: Հնագետ Պատրիկ Տոնապետյանը 2011թ-ի պեղումներից հետո կարծիք է հայտնել, որ դա կապ ունի տաճարի բնույթի հետ: Քանի որ այն նվիրված է եղել սուրբ Հովհաննես Մկրտչին, որ Հիսուսի մկրտիչն է եղել, ապա մարդկանց պատկերացումներում նա թույլատրել է թաղել այստեղ դեռևս չմկրտված մանուկներին: Ինչ վերաբերվում է նախագծային աշխատանքներին, ապա այն իրականացրել ենք մեր մշտական գործընկերներ Միլանի Պոլիտեխնիկի, «Հայ մշակույթի ուսումնասիրման ու վավերագրման կենտրոնի» (Իտալիա) և «ՌՈՔԵՄՓ» մշակութային ժառանգության տարածաշրջանային կենտրոնի (Իտալիա/Հայաստան) համապատասխան մասնագետների հետ:
- Ի՞նչ մեթոդաբանությամբ է վերականգնման նախագիծն իրականացվել։
- Նախագծով փորձել ենք մեկտեղել հուշարձանների վերակագնման խորհրդային դպրոցից ժառանգած գիտելիքները և միջազգային լավագույն փորձը: Կարելի է ասել, որ մեզանում համատեղ աշխատանքի այս մեթոդաբանությամբ դեռ աշխատանք չկար արված: Ի դեպ ընդգծեմ, որ նախագծի վրա աշխատել են վաստակաշատ հնագետ Պատրիկ Տոնապետյանը, ով Երերույքում երկարամյա պեղումներ է իրակացրել ինչպես նաև ճարտարապետներ Գայանե Կազնատին, Նանար Քալանթարյանը, ճարտարագետ Լորենցա Պետրինին, ես՝ որպես ծրագրի համակարգող և այլոք: Երերույքի տաճարի և փոքր դամբարանի թաղերի ամրակայման նախագծի մշակման ընթացքում առաջնորդվել ենք Երերույքի տաճարի տարածքում նախկինում իրականացված գիտական և գործնական փորձից, մասնավորապես՝ Ալեքսանդր Սահինյանի, Ֆելիքս Տեր-Մարտիրոսովի, Հովհաննես Սանամյանի, Վահագն Գրիգորյանի, Ալպագո Նովելլոյի, Մարկո Լոկատելիի և այլ երախտավորների կողմից կատարած հետազոտություններով և չափագրություններով: Նախագիծն իրականցվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի սահմանված միջազգային ստանդարտներին համապատասխան:
- Տիկին Հարությունյան ինչո՞վ է առանձնահատուկ այս կառույցը ճարտարապետաշինարարական տեսանկյունից։
- Նախկինում կատարված պեղումների արդյունքներն ուսումնասիրելիս ինձ ոչ միայն զարմացրեց, այլև հիացրեց այն փաստը, որ հսկա տաճարը գրեթե հիմք չունի, կառուցված է իրար վրա դարսված երկու շարք փոքրաչափ քարերի վրա։ Սա վերլուծության համար լավ նյութ է: Բացի դրանից, այստեղ խաբուսիկ ևս մի բան կա. տաճարի գետնախարիսխի աստիճանները, որոնք առավելապես հեթանոսական տաճարներին են բնորոշ, ինչպիսին, օրինակ, Գառնու տաճարն է, այստեղ պատվանդան չեն հանդիսանում, այլ կառուցվել են թերևս տաճարին ավելի հանդիսավորություն և վեհություն հաղորդելու համար։ Նմանատիպ գետնախարիսխ ունեցել է նաև Երերույքի հետ ժամանակագրորեն ավելի հարազատ Տեկորի տաճարը։ Երերույքի համակառույցը դեռևս մնում է եզակի և առեղծվածային, ոչ միայն տաճարի հսկա մասշտաբայնությամբ և ծավալատարածական լուծումներով, այլև շրջակայքում բացահայտված կառուցվածքների իրական բովանդակությամբ և նշանակությամբ։
- Ուսումնասիրությունների արդյունքում ի՞նչ պարզվեց՝ տաճարը հեթանոսակա՞ն թե՞ քրիստոնեական ժամանակաշրջանի շինություն է։
- Մենք 4-րդ դարից սկսած ունենք քրիստոնեական եկեղեցիներ, բայց Երերույքի բազիլիկը ներկայացնող այս ճարտարապետությունը մեզ մոտ այդքան տարածված չի եղել: Մեկ այլ կարծիք է եղել, որ այն նախկինում հեթանոսական տաճար է եղել: Պատրիկ Տոնապետյանը պատմում է, որ հատկապես տեղացիները շատ ցանկանում էին, որ հեթանոսական հետքեր գտնվեն տարածքից, նույնիսկ՝ պեղումների ժամանակ հետաքրքրությամբ նայել են՝ ինչ կգտնեն, սակայն հեթանոսական տաճարին բնորոշ բացարձակապես ոչ մի բան չի գտնվել: Տաճարի շուրջ գտնված պատվանդանների վրա անգամ խաչքարեր են եղել, որոնք քրիստոնության հետքեր են: Սակայն պետք է նշեմ, որ Երերույքի առեղծվածը մինչև վերջ դեռևս բացահայտված չէ։
- Նախագծով ի՞նչ է նախատեսվում անել, և արդյո՞ք վերականգնվելու է տաճարի ամբողջական տեսքը։
- Երերույքի տաճարը հիմա շատ վտանգավոր վիճակում է, կարելի է ասել՝ փլուզման եզրին է, որովհետև տարիներին զուգահեռ տաճարը որոշակի փոփոխությունների է ենթարկվել, ընկել են պատերի վերին հատվածի քարերը: Ըստ նախագծի իրականացվելու է տաճարի ամրակայման, դամբարանի թաղերի ամրակայման և մասնակի վերականգնման, Անիպեմզա գյուղում գտնվող մշակույթի տան նորոգման և թանգարանի ստեղծման նախագծերը: Մենք չունենք հստակ տեղեկություն և փաստեր, թե ի սկզբանե ինչպիսին է եղել Երերույքի տաճարը, այդ պատճառով առաջարկվել է միայն ամրակայման աշխատանքներ կատարել, ոչ մի գեղարվեստական փոփոխություններ չենք նախատեսել տաճարի հետ: Բացի դրանից, այն մեզ համար կարծես հենց այդ տեսքով ինչ-որ առեղծվածային ու խորհրդանշական ուրվագիծ ունի։
Սեյսմիկ հաշվարկը ցույց է տվել, որ ամենավտանգավոր հատվածը, որը հիմա էլ փլուզման եզրին է, տաճարի հարավարևմտյան հատվածներն են: Քարերի կարանների մեջ հատուկ շաղախով սրսկումներ կարվեն, որ քարերը լավ ամրանան, նաև շատ փոքր չափով պետք է նոր քարերով լրացում լինի, որպեսզի ամրություն հաղորդվի տաճարի այդ հատվածին, բազալտե ամրաններով պատերը ձգելու հատուկ միջոցառումներ պետք է արվեն: Երերույքում երկհարկանի ավանդատներ ունենք. երկրորդ հարկի ծածկը հիմնականում բաց է, նույնիսկ առաջին հարկի թաղերը բացվածքներ ունեն: Այստեղից ջուրը թափանցում է ներս և գնում, լցվում է ավանդատների հիմքերի տակ: Նախագծով նախատեսվում է փոքրիկ ջրահեռացման համակարգ տեղադրել:
- Դամբարանում ին՞չ աշխատանքներ են նախատեսվում իրականացնել։
- Նախ պետք է ասեմ, որ դամբարանի շուրջ տարբեր վարկածներ կային, քանի որ այն մասամբ թաղված է ձորակի մեջ և համարյա զուրկ է բացվածքներից՝ ենթադրություններ կային, որ դա եղել է ջրամբար: Հավանաբար, այն իրոք ունեցել է այդ գործառույթը, ըստ երևույթին՝ ուշ շրջանում, քանի որ արևմտյան և արևելյան պատերի մեջ բացված փոքր լուսամուտների ստորին եզրը ցույց է տալիս պարանի հարումից առաջացած մաշվածության նշաններ: Սակայն շինության ներքին երեսապատման վրա ջրակայուն ծեփի որևէ հետքի բացակայությունը կարծես բացառում է ջրամբարի հիմնական ու տևական գործառույթը: Փոխարենը ճշմարտանման է թվում դամբարանի գործառույթի վարկածը։ Նախագծով նախատեսում ենք դամբարանում ամրակայել թաղերը, ավելացնել ծածկասալեր, որպեսզի պեղումներից, արտաքին ազդեցություններից զերծ մնա: Ներսում փայտե աստիճաններ կդրվեն, որպեսզի այցելուներն այդ փոքրիկ տարածքը հեշտությամբ կարողանան մտնել և տեսնել։
- Անիպեմզայում՝ նախագծով մշակույթի տունը նո՞ր է կառուցվելու թե՞ դա ևս պատմամշակույթային կառույց է, որը պետք է վերականգնվի։
- Երերույքին մոտ գտնվող բնակավայրում՝ Անիպեմզայում, չգործող փոքրիկ մշակույթի տուն կա, նախագծել ենք այդ շենքի վերանորոգումը, որպեսզի ստեղծվի մի թանգարան, որտեղ Երերույքի ամենազարդաքանդակված և արժեքավոր բեկորները կցուցադրվեն: Այդպիսով՝ նաև ներկայում տաճարի շուրջը սփռված բեկորները կպաշտպանենք հողմահարումից և հետագա քայքայումներից։ Ցավոք, Երերույք շատ քիչ են այցելում։ Եթե նախագիծը իրականացվի, ապա այն կնպաստի զբոսաշրջության զարգացմանը։ Երերույք այցելողները կայցելեն նաև Անիպեմզա, կտեսնեն աշխարհից մոռացված այդ չքնաղ գյուղաքաղաքը, ավելի լավ կծանոթան Երերույքի պատմությանն ու մեր մշակույթին: Անիպեմզան շատ գեղեցիկ, լավ պահպանված, 1926թ․ հիմնադրված բանավան է, որից կարելի է լիարժեք պատկերացում կազմել 1920-30-ականների կոմպլեքսային կառուցապատման մասին: Երևի բացառիկ դեպք է, որ ամբողջ փողոցները բազալտե սալարկում ունեն, և այդպես էլ մնացել են: Այն կառուցվել է քարհանքի բանվորների համար և խորհրդային տարիներին փակ տարածք է համարվել, որովհետև սահմանամերձ է եղել: Մարդիկ եկել են, կանգնել այդտեղ ու գոնե Ախուրյանի այս ափից նայել Անիին: